حق و صبر

 بررسي اسناد پوريم شناسي پورپيرار
( قسمت سي و  هفتم )

تخت جمشید بنایی است که قرون متمادي در زیر پوششی از خروارها خاک که عمدتا" محصول تخریب  دیواره های خشتی آن بوده، مدفون  گرديده بود. 

کاشفی که خرابه های تخت جمشید را پس از سده های متوالی مدفون بودن، از زیر خاک بیرون کشید و دوباره آنرا نه تنها به ایرانیان بلکه به تمامی جهان معرفی کرد،  ارنست امیل هرتسفلد آلمانی بود.

در بین مصالح مختلف ساخت و ساز ، خشت همواره از آسان یاب ترین مصالحی بوده که مورد بهره برداری انسان ها قرار گرفته است. این نوع مصالح همواره بیشتر از دیگر مصالح در معرض آسیب پذیری قرار دارد. هر مصالح ساختمانی که تخریب می شود ماهیت اصلی خود را کم و بیش حفظ می کند. مصالح سنگی ، سنگ باقی می مانند ولی در فرم دیگر. آجر ، آجر باقی می ماند ولی به صورت شکسته، اما خشت تبدیل به خاک می شود و در تابش آفتاب استحکام خود را بیشتر از سایر مصالح از دست می دهد. در تخت جمشید عوامل فرسايشی موجب فرآيندي آشنایی شده اند كه طي آن ذرات خاك از بستر اصلي خود  ( در اینجا خشت ) جدا شده و به كمك يك یا چند عامل انتقال دهنده  طبیعی ( نظیر باد، باران، برف و ... ) به مكاني ديگر حمل  شده اند.

تخت جمشید بنایی است که هزاران سال در معرض فرسایش  مداوم عوامل طبيعي قرار داشته است. قیاسا" اگر  ما ديوارهاي يك ساختمان خشتی را که فقط چند دهه پيش تخریب شده است در نظر بگیریم باز هم معقولانه نيست كه انتظار داشته باشيم آوارهاي آن دقيقا" به  همان ارتفاع و حجم اوليه در  مجاورتش باقيمانده باشد، چه برسد به تخت جمشيدی كه نه در یک محیط  احاطه شده توسط هزاران ساختمان رفیع بلکه بصورت منفرد و در يك محيط  باز  واقع شده و  آوارهاي آن قرنهاي متمادي در معرض مستقيم باد ، طوفان ، بوران و ... قرار داشته است.

 آنچه روشن است اینست که دیواره ها در کاخهای هخامنشی تخت جمشید تماما از خشت بوده است و ستونها و سر ستونهای سنگی وزن سقفهای چوبی را تحمل میکرده اند. در مواردی از جمله در مجموعه خزانه تخت جمشید-کاخ تچر داریوش و مجموعه بازسازی شده که حرم نامیده شده و امروزه موزه تخت جمشید در آنجا بر پاست از ستونهای چوبی استفاده شده است.(در ساختمان خزانه ستونها قیر اندود بوده و هنرمندانه رنگ آمیزی شده بودند)حصاراصلی تخت جمشید هم از خشت بوده است.بنایی که قسمت اعظم آن ازخشت باشد به مراقبت دائمی نیاز دارد و این امری بود که بعد از انقراض هخامنشیان و تخریب بخشهایی از تخت جمشید به دست اسکندر مقدونی اتفاق نیافتاد و بناهای خشتی این مجموعه سریع از هم پاشیده ونابود شدند و فقط بقایای اسکلت سنگی قصور درهم ریخته آن باقی ماند.

به همین علت قبل ازحفاریها در قسمتهای مختلف صفه و سکوی تخت جمشید تلهایی دیده میشد که ناشی از فرو پاشیدن همین دیواره ها در اثر باد وبرف و باران در طول قرنها و تجمع خشت و خاک و خاشاک و گل ولای  در محل پی دیوارها و پای صفه وسکوی تخت جمشید بود.

عكسي از صحن تخت جمشيد - مربوط به دوره قاجاريه

( به وسعت و ضخامت خاكي كه صفه و سكوي تخت جمشيد را  در بر گرفته توجه فرمائید )

تصویر دیگری از تخت جمشید در دوره قاجاریه

( در این تصویر تل های خاک سرتاسر محوطه را پوشانده و ارتفاع  آن در بعضی از نقاط تا حدی است که  نیمی از بلندای درگاهها  را در خود فرا گرفته است)

بد نیست به این نکته اشاره نمایم که پوشش خشتی دیواره های کاخ ها از گچ بود که به طرز زیبایی رنگ آمیزی یا با کاشیهای الوان و نقاشی دیواری تزئین شده بود. نمونه هایی از این سنت تزئینی در خود تخت جمشید و به صورت کاملتری در مجموعه کاخهای هخامنشیان  در شوش و حتی دهانه غلامان (شهری هخامنشی در سیستان) به دست آمده است.

چنانچه به کتاب شادروان علی سامی سرپرست وقت بنگاه علمی تخت جمشید  مراجعه شود . در جلد دوم بهمن 1330 یعنی 12 سال بعد از رفتن هیاتهای باستانشناسی دانشگاه شیکاگو در فصلی که آن مرحوم درباره نگهداری و صیانت آثار تاریخی گزارش می دهد در صفحه 88 بند 3  اشاره می کنندبه این مضمون:

کوتاه کردن دیوار خشتی باستانی و نگاهداری آنها  :

دیگر از اقدامات و عملیاتی که برای حفظ دیوارهای اصلی بنا و قصور معمول گردید کوتاه کردن دیوارهای بلند خشتی  و پوشاندن آنها با آجر و کاه گل بوده است. هیئت آمریکایی اقدامی برای پوشاندن و محفوظ نگاهداشتن دیوارهای خشتی مکشوفه در برابر باران بعمل نیاورده بودند. بنگاه علمی این قسمت را یکی از مواد برنامه کار خود قرار داده و بتدریج دیوارهایی را که در این چند سال اخیر مکشوف داشته همه را با آجر رخ بام بندی و کاه گل مالی نموده و بدینوسیله موجبات حفظ آنها را فراهم ساخته.اقدام به اینکار از دو لحاظ لازم و ضروری بود:یکی نمایاندن نقشه بنا از روی همین دیوارها که برای مطالعه و بررسی اهل فن و علاقه مندان دیگر کمال اهمیت را دارد.دیگر آنکه چون دیوارهای نامبرده از خشت خام وملاط گل ساخته شده است در اثر رطوبت و باران منهدم میگردید و ساختمان مجدد آن همان اشکال را داشت که بنگاه علمی برای تجدید قسمتهایی از دیوارها که بمرور از بین رفته دچار آن بود و البته وظیفه کارکنان هیئت علمی ایرانی برای آثار ملی خود هیچوقت از هیئتهای بیگانه مورد توقع نباید باشد.زیرا هیئتهای اخیرالذکر از لحاظ برداشت محصول علمی و آثاری که سهمشان می شود کاوش می نمایند و پس از بررسی و تحقیقات کامل و انتشار رساله دیگر توجهی به حفظ آثار مکشوفه ندارند.راجع به دیوارهای خشتی لازم است توضیح داده شود که شهریاران هخامنشی هرچند کمال دقت را در استحکام بنا و بکاربردن سنگهای عظیم الجثه معمول داشته اند برای دیوارهای اطراف تالارها و قسمتهایی از ابنیه غیرمهم کاخهای خود را ناچاربوده اند از خشت استفاده نمایند و آنها را با خشت و گل بسازند ولی چون منظور شاهنشاهان  نمایاندن شکوه و جلال و هنرمندی بوده و روی همین دیوارهای خشتی را با گچ و رنگهای زیبا و ثابتی رنگ آمیزی و گل کاری کرده اند و حتی بطوری که میبینیم در قسمتهایی از ابنیه ازاره داخلی بنا را با کاشیهای رنگین که روی آنها شکل حیوانات یا گلهای مختلف بوده است تزئین کرده اند.  خشتهایی که در بناهای تخت جمشید بکار رفته قطور و به ابعاد 32*32*15 سانتیمتر می باشد و می توان گفت که قطورترین خشتی است که از ادوار باستانی دیده شده است.کوتاه کردن دیوار و پوشاندن انها و مرمت و تجدید ساختمان قسمتهایی از دیوار های خشتی به شرح آتی در ساختمانهی زیر انجام گرفته است .

در حدود 2000 متر دیوار اطاقهای معروف به خزانه داریوش.ارتفاع اصلی این دیوارها در حین حفاری بین دو تا دو متر و نیم بود ولی فعلا فقط 50 سانتیمتر آن نگهداری و بوسیله رخ بام بندی با آجر و کاه گل پوشانده شده است.قطر دیوارها 1/5تا 2/5 متر می رسد. کوتاه کردن و پوشاندن در حدود 380 متر دیوار اطاقهای جلو موزه فعلی آنهم در حدود 2متر ارتفاع داشته است.دیوار خشتی اطاقهای جنوبی قصر آپادانا و اطاقهای شمالی آن در حدود 500 مترتجدید ساختمان 220 متر دیوار اطراف سالن آپادانا که 30 سانتیمتر ارتفاع و 5/5متر قطر دارد.پوشاندن دیوارهای شمالی و شرقی حیاط آپادانا با آجر و اندود آنها با کاه گل. دیوارهای اطراف قصر صد ستون هرجا که خشتی بود با دیوار راهروهای اطراف ان در محلهای مختلف تجدید ساختمان و در برخی موارد دیگر ترمیم گردیده است.اندود کاری و رخ بام بندی کلیه دیوارساختمانهای شرقی و شمال شرقی قصر صد ستون که در خلال عملیات خاکبرداری سالهای 25 و 1326و27و1328 کشف شده است.تعمیر و ترمیم و کوتاه کردن تمام دیوارهای حرمسرا واقع در جنوب قصر هدیش مکشوفه دراواخر سال 1327 .کاه گل مالی و پوشاندن دیوارهای طرفین خیابان بین مدخل ورودی و فضای صد ستون و اطاقهای طرفین آن و دیوار شمالی حیاط صد ستون که در ضمن عملیات سال 1327 و 1328 کشف گردیده است. نگاهداری دیوار اطراف سردرب نیمه تمام قصر صد ستون بهمان کیفیت دیوارهای مشروحه بالا. ترمیم و تعمیر دیواراطاقهای غربی کاخ مرکزی که به آنها خرابی زیادی وارد آمده بود در سال 1329 .تجدید ساختمان دیوارهای دور تپه مرکزی و ساختمانهای روی تپه در نیمه اول سال 1330 .پوشاندن و ترمیم دیوارهای ساختمانهای شرقی و پائینی قصر هدیش که در سال 1329 مکشوف گردیده در نیمه اول سال 1330 .

"گزارشات بنگاه علمی تخت جمشید به سرپرستی علی سامی جلد ۲ ص86-91 "

 در اينجا براي  آشنایی هر چه بيشتر خوانندگان محترم تصاويري  مستندی از نخستين مراحل خاکبرداری تخت جمشيد قرار داده مي شود كه به وضوح نشان دهنده احاطه شدن صحن تخت جمشيد از خروارها خشت فرسايش يافته در طول زمان است. لازم به ذكر است بخش زيادي از ديواره هاي خشتي تخت جمشيد كه در لايه هاي زيرين قرار داشتند در هنگام اكتشاف به طور كاملا سالم بيرون آورده شده اند و در حال حاضر قسمت‌هاي پاييني به صورت خشت اصل باقي ما‌نده و روي آن مرمت شده است.

هم اكنون برخي از خشت‌هاي اصلي تخت جمشيد كه به شكل يكپارچه وجود دارند در محل موزه  تخت جمشيد و برخي بخش‌هاي ديگر نيز ديده مي‌شود.

در اين تصوير كارگران مشغول خاكبرداري از محوطه تخت جمشيد هستند. وسعت  و ميزان خاك موجود در محوطه به روشني موید خشتی بودن دیواره های اين بنای تاریخی است. ( تصوير گرفته شده از  سمت جنوب غربي  )  

در اين تصوير تلهای خاك ناشی از فرو پاشیدن دیواره ها در اثر باد وبرف و باران در طول قرنها و تجمع خشت و خاک و خاشاک و گل ولای در محل پی دیوارها و پای صفه وسکوی تخت جمشید به روشني ديده مي شود. 

تصویری هوایی از تخت جمشید پیش از خاکبرداری که به وضوح نشان دهنده مدفون بودن  صفه و سكو و محوطه اطراف  آن در زیر خروارها خاک می باشد.