حق و صبر

دیر زمانی است که بشر در مسیر جستجوی حقیقت، روشهای گوناگونی را کشف کرده و به کار بسته است. یکی از راههای رسیدن به این هدف که به جلوگیری از خطا نیز کمک میکند، «منطق صوری» یا همان منطق قدیم و منطق ارسطویی است که با به کار بستن قوانین آن میتوان صحیح فکر کرد و از خطای در فکر مصون ماند.

راه دیگر «علم شناخت روشها» و یا روش شناسی است که با قواعد اختصاصی، یا روشهای مخصوصی که برحسب طبیعت موضوع مورد فکر باید رعایت شود؛ سر و کار دارد و چون تابع موضوع و مادهی مورد تحقیق میباشد، به همین دلیل متفاوت است.

حقیقت، گذشته از شرایط صوری ، نیازمند مطابقت فکر با واقع ( يعني موضوع شناسایی )  است. اما از آن جا که طبیعت موضوع فکر، به حسب قلمروهای مختلف شناسایی، متفاوت میباشد؛ روشها نیز گوناگون خواهد شد. مثلاً در ریاضیات؛ روش قیاس و استنتاج و در فیزیک و شیمی؛ مشاهده و آزمایش و استقراء و در روانشناسی؛ تفکر در خور و در علوم زیستی؛ علاوه بر مشاهده و آزمایش و استقراء، تعریف و طبقه بندی و در علوم اجتماعی؛ علاوه بر مجموعه ی طریق و وسایل مذکور، منابع و اسناد و مدارک و گواهی ها نیز مورد توجه قرار میگیرد.

 لذا روش‌شناسی هر علم  روش‌های مناسب و پذیرفته شده آن علم برای شناخت هنجارها و قواعد آن است . تاریخ به لحاظ موضوع به سه قسم قابل تقسیم است: 1- « تاریخ طبیعی»؛ مانند تاریخ زمین (زمین شناسی)، تاریخ موجودات قدیمی ازمیان رفته (دیرینه شناسی) و نظایر آن.2- « تاریخ انسانی»؛ مانند تاریخ اقوام و ملل و تاریخ اجتماعات انسانی.3- « تاریخ فکر»؛ مانند تاریخ فلسفه، تاریخ ادیان، تاریخ علوم و مانند آن.

در تاريخ موضوع مطالعه  «گذشته» است و گذشته مانند «حال» مورد مشاهده ی مستقیم نیست، از این رو شناخت تنها به کمک آثار به جای مانده میسّر است. آثار گذشته را «مدارک» و « اسناد» می نامند که خود بر دو قسم است:1- اسناد مادی كه شامل آثار و بقایای مادی گذشته مانند؛ ساختمان و عمارت، لباس، جواهرآلات، ابزار و اسلحه و ... است 2- اسناد نفسانی و معنوی : كه شامل مدارک نفسانی و معنوی که یا به علایم محسوس اشاره دارند؛ مانند مجسمه ها و حجاریها و یا به کمک زبان مانند؛ کتیبه ها و نوشته های خطی یا چاپی و منقولات شفاهی..

نظريات پورپيرار داراي سه مشكل اساسي:  «ساده‌انگاري مفرط»، «فقدان سند» و «روش‌شناسي غلط»  مي باشد ؛  فلذا ناچارا" در چارچوب تحليل‌ها و تصورات عاميانه و نامستند طرح و بيان مي شود  و به همين  علت به جاي آن كه به اسناد و مستندات تاريخي و باستان‌شناختي متكي باشد، بر تصورات و تخيلات وي مبتني است.

او با توسل به ساده ترين و كم  بهاترين روش ها سعي مي كند كه خود را از پذيرش سنديت مدارك  متقن تاريخي برهاند. در همين راستا وي هر مرجع و منبع تاريخي را كه برخلاف عقايد خود مي بيند بطور كامل حاصل جعل و تحريف  قوم يهود معرفي مي‌نمايد و بدين گونه با ايجاد يك فضاي پر از تهمت  و شايعه سعي در القا فرضيات ذهني بدون سنديت خود بعنوان حقايق ناب تاريخي مي نمايد.

بعنوان مثال او وقتي با انبوهي از كتب فلاسفه، ادبا و شعراي پارسي گويي روبرو مي شود ، سعي مي نمايد با توسل به  همان روش  آشناي  هميشگي خود ، بلافاصله كليه اين شعرا را خيالي و كتب آنان را كه هر كدام داراي مضامين ژرف و بديعي هستند را ساخته دست يهود در سده هاي اخير  معرفي نمايد !! ؛  آنهم بدون آنكه كوچكترين سند معتبري جهت اثبات ادعاي خود ارائه نمايد. او هرگاه لازم مي ببيند از هر كتاب و نويسنده اي براي اثبات نظريات خود  شاهد مي آورد و هرگاه مصلحت نمي بيند به ناگه  همان نويسنده و كتاب را بي اعتبار  بر مي شمرد.

ادعاهاي بي پايه او درمورد شاعران نامي ايراني وقتي كاملا رنگ مي بازد كه هر خواننده منصفي به محتوي  و پيام اين كتب كه دقيقا در تضاد با جهان بيني و افكار و اميال يهود است مراجعه مي نمايد.

 در همين راستا بررسي  سيماى يهود در ادب منظوم پارسى در سده‏ى سوم تا سده‏ى هشتم هجرى قمرى از دو لحاظ قابل توجه است. نخست اين كه شاعران و سخنوران اين دوره‏ها به لحاظ فكرى، نسبت به يهود چگونه مى‏انديشيدند و چه عواملى بر نحوه‏ى نگرش آنها تأثير مى‏گذاشت و ديگر اين كه، كدام بخش از زندگى اجتماعى اين قوم در آثار منظوم اين دوره بازتاب يافته است.

اخبار مربوط به يهوديّت و يهوديان در اين گونه آثار به دو شكل جلوه‏گر شده است. بخشى از اين اخبار در واقع، بازتاب همان روايات و حكاياتى است كه در قرآن آمده است. كمتر سخنورى را مى‏توان يافت كه از قصص بنى‏اسرائيل و انبياى اين قوم سخنى به ميان نياورده باشد. برخى از ويژگى‏هاى مربوط به انبيا، سمبلى است براى بيان احساسات درونى شاعر، على‏الخصوص هنگامى كه سخن از پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏شود، ايشان جامع تمام صفات برگزيده‏ى پيامبران پيشين خود معرفى مى‏گردد، پيامبرى كه حُسن يوسف، هيبت موسى، شكوه سليمان و حلم عيسى را به همراه دارد. نه تنها سخنوران و مورّخان اسلامى، بلكه تمام اقشار جامعه به پيروى از قرآن با احترام و تقدس خاصى از پيامبران بنى‏اسرائيل سخن مى‏گويند، اصلى كه شايد خود يهوديان به پيروى از تورات، چندان آن را مراعات نمى‏كنند.

بخش دوم اخبار وارده در رابطه با خود قوم يهود است. قرآن در معرفى اين قوم، اوصاف چندان مثبتى به كار نمى‏برد؛ حرص شديد به دنيا،1 كتمان حقايق،2 سعى و اهتمام به قتل انبيا،3 بهانه‏جويى و خيانت در امانت4 از جمله صفاتى است كه قرآن در مورد آنان به كار مى‏برد. دليل موضع‏گيرى تند قرآن برضدّ قوم يهود ريشه در عملكرد خود قوم يهود داشت. تا زمانى كه يهوديان برضدّ اسلام و پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله موضع خشنى اتخاذ نكرده بودند، قرآن نيز موضع منفى‏اى نگرفته بود، اما با هجرت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از مكه به مدينه و آغاز تنش بين مسلمانان و يهوديان كه نتيجه‏ى پيمان‏شكنى خود يهوديان بود، موضع قرآن و به پيروى از آن بينش مسلمانان نسبت به يهود تغيير كرد. طبيعى است، مسلمانى كه قرآن مى‏خواند و از اوصاف قرآنى يهود آگاه مى‏شود، نمى‏تواند نگرش چندان مثبتى نسبت به اين قوم داشته باشد.  شعرا و سخنوران نيز تحت تأثير قرآن ديد مثبتى نسبت به يهوديان نداشتند. قرآن مؤثرترين عامل شكل‏گيرى افكار مسلمين نسبت به امور بود.

اين گروه نخبه و تحصيل‏كرده كه در واقع متولَّيان فرهنگى جامعه محسوب مى‏شدند، سعى داشتند تا سطح اخلاق را در جامعه بالا برده و فرهنگ ايرانى ـ اسلامى را غنا بخشند. غالب اخبار و روايات اين  گروه تكيه بر اخلاق داشت و بر رشد و توسعه‏ى اخلاق اسلامى تأكيد مى‏نمود. اگر رفتار قوم يهود، مورد انتقاد واقع مى‏شد به خاطر گذشته‏ى تاريخى منعكس شده‏ى آنان در قرآن و هم‏چنين عملكرد آنان در جامعه‏ى آن زمان بود. غالب مشاغل تحريم شده و مكروه5 در اسلام از سوى يهوديان اداره مى‏شد، آنان بزرگترين رباخواران جامعه محسوب مى‏شدند. حال، اگر مسلمانى به چنين عمل ضد اخلاقى مبادرت مى‏نمود به يهود تشبيه مى‏شد. انجام اعمال منافى شرع و اخلاق در خفا از سوى مسلمين از جمله‏ى ديگر اقداماتى بود كه عامل به آن به يهود تشبيه مى‏گرديد. گر چه بيت ذيل، مربوط به چند دهه‏ى متأخر از دوره‏ى مورد بحث ماست، اما به كارگيرى آن از سوى حافظ ناشى از ريشه‏دار بودن چنين رفتارى است؛ رفتارى كه جامعه‏ى اسلامى به خوبى از آن آگاه بود.

احوال شيخ و قاضى و شرب اليهودشان

 كردم سؤال صبحدم از پير مى فروش6

شرب خمر يهوديان در خفا، ناشى از ممنوعيت‏هايى بود كه جامعه‏ى اسلامى در مورد شراب اعمال كرده بود. استفاده از شراب و خَمريات در اسلام حرام است، بنابراين يهوديان كه به پيروى از آيين خود مجاز به استفاده از آن بودند، حق نداشتند در ملاء عام مبادرت به ساختن، خوردن و فروختن شراب كنند. آنان مى‏بايست به دور از انظار مسلمانان چنين كارى را مى‏كردند.

عطار نيشابوري عقيده دارد، كسانى كه على‏رغم وحدت وجود، قائل به تكثر وجود مى‏باشند در زمره‏ى «گبر» و «جهود» قرار دارند. از نظر او ممكن است كه اين وجود واحد در اجزاى كثير متجلّى شود، اما اين به منزله‏ى تكثر وجودى نيست. درست اين است كه انسان در وجود هر ذره‏اى تنها يك خالق را ببيند و بر يگانگى او اذعان كند، اگر چنين شود، ديگر راه رسيدن به حقيقت محدود و منحصر به يك راه يا روش يك فرقه‏ى مذهبى نمى‏گردد.

هر كه را ذره‏اى وجود بود

 پيش از هر ذره‏اى سجود بود

نه همه بت ز زر و سيم بود

 كه بت رهروان وجود بود

هر كه يك ذره مى‏كند اثبات

 نفس او گبر يا جهود بود

در حقيقت، چو جمله يك بودست

پس همه بودها نبود بود 7

 مولوى نيز در مثنوى و معنوى خويش، معتقد است كه حقيقت اديان يكى است و انبيا هدف واحدى را دنبال مى‏كرده‏اند. كتاب او كه در واقع تفسيرى از قرآن و احاديث اسلامى است، ديد چندان مطلوبى نسبت به يهوديان ندارد. از نظر او آنچه «جهود سگ» 8 را وادار به دوگانه بينى و جدا دانستن اديان مى‏كند، همانا ظاهربينى اوست.

آن جهود از ظرف‏ها مشرك شده است

نور ديد آن مؤمن و مدرك شده است

چون نظر بر ظرف افتد روح را

 پس دو بيند شيث را و نوح را9  

از نظرگاه است، اى مغز وجود

 اختلاف مؤمن و گبر و جهود 10

جنگ بين مسيحيان و يهوديان مثل جنگ شيعه و سنى است، البته اين قياسى كه مولوى به عمل آورده است.

چونى اى عيسى ز ديدار جهود

چونى اى يوسف ز مكار حسود

سعدى نيز جنگ بين يهودى و مسيحى را هميشگى دانسته است و معتقد است كه جنگ ميان آنها به نفع ملت مسلمان است و مرگ هر يك از طرفين اسباب خوشحالى مسلمانان خواهد بود.

سپاس باد خداى لطيف دانا را

 كه لطف كرد و به هم برگماشت، اعدا را

هميشه باد خصومت جهود و ترسا را

 كه مرگ هر دو طرف تهنيت بود، ما را

خاقانى به دليل نصرانى ( مسيحي ) بودن مادرش12 اين دشمنى را شدّت بيشترى بخشيده است. او دشمنان خود را به يهوديان تشبيه كرده است و معتقد است كه يهوديان به واسطه‏ى دشمنى خود با مسيح عذاب جهنّم را به خود خريده‏اند.

مرا مشتى يهودى فعل خصمند

چو عيسى ترسم از طعن مفاجا 13

مسيحم كه گاه از يهودى هراسم

كَه از راهب هرزه لا مى‏گريزم 14

خاطر خاقانى و مريم يكى است

 وين جهلا جمله يهودى گمان 15

كز دوستى مسيح نصارى است در سعير

 و ز دشمنى مسيح يهود است در سقر16

نكته‏ى ديگرى كه از برخى ابيات مندرج در آثار ادبا حاصل مى‏شود، اين است كه مسلمانان همسايگى با يهود را خوش نداشتند.

 سعدى مى‏گويد: «در عقد بيع سرايى مردّد بودم؛ جهودى گفت: آخر، من كدخدايان اين محلتم. وصف اين خانه چنانكه هست از من بپرس؛ بخر كه هيچ عيبى ندارد. گفتم: بجز آنكه تو همسايه‏ى منى››.

خانه‏اى را كه چون تو همسايه است ده درم سيمِ بَد عيار ارزد

ليكن اميدوار بايد بود كه پس از مرگ تو هزار ارزد17

ناصرخسرو نيز كه از شيعيان و مبلغان فاطمى بود، از ناخوشايندى و نامطلوبى وضع شيعيان فاطمى در مقايسه با يهوديان سخن مى‏گويد. به دليل دشمنى سخت بين عباسيان و فاطميان، فعاليت اسماعيليان در سرزمين‏هاى تحت حكومت عباسيان به شدّت كنترل مى‏شد و اينها وضع بسيار دردناكى داشتند. ناصرخسرو نيز از اين كه در بلخ با يهوديان بهتر از مسلمانان شيعى برخورد مى‏شود، اعلان نارضايتى مى‏كند و اين در عمل، گوياى آن است كه در دوران غزنويان، جهودان از زندگى راحتى برخوردار بودند.

با جهودان حسن كنند به بلخ

وين خسان جمله اهل زنّارند

وانكه زنّار بر نمى‏بندند

همچو من روز و شب به تيمارند

حرمت امروز مر جهودان راست

اهل اسلام و دين حق خوارند

پى‏نوشت‏ها:

1بقره، آيه 96.
2 همان، آيه 159.
3آل عمران، آيه 21؛ مائده، آيه 7؛ بقره، آيه 100.
4 آل عمران، آيات 175 ـ 181.
5ابن بابويه ابى جعفر شيخ صدوق، من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 209ـ212.
6حافظ، ديوان حافظ، ص 186. 7عطار، ديوان عطار ، ص 266.  8 جلال الدين بلخى مولوى، مثنوى معنوى، تصحيح رينوالد نيكلسون، ج 1، ص37. 9 همان، ج 3، ص 859. 10همان، ج 2، ص 395. 11 سعدى، كليات سعدى، ص 859. 12  ذبيح الله صفا، تاريخ ادبيات، ج 1، ص 309. 13 خاقانى، پيشين، ص 25. 14 همان، ص 289. 15  همان، ص 343. 16 همان، ص 885. 17 سعدى، پيشين، ص 167.
. 18 ناصرخسرو، ديوان ناصرخسرو، ص 128.